Dick Verkijk – In memoriam

Vorige week donderdag 26 maart hoorde ik via de autoradio dat Dick Verkijk was overleden. Hoewel hij al 95 jaar was, was het bericht onwerkelijk. Een maand eerder, op 21 februari, was ik bij hem thuis en hij vertelde mij dat hij het jammer vond dat hij niets mankeerde. Want zodoende kon hij geen aanspraak maken op ouderenzorg, en moest hij zelfstandig thuis blijven wonen. Zijn thuis was het huis van zijn ouders waar hij al bijna honderd jaar woonde.

Ik kwam Dick voor het eerst tegen in krantenberichten waar hij in verband werd gebracht met de Tsjechoslowaakse schaakgrootmeester Luděk Pachman die een overtuigd communist was. Hij had door het brute neerslaan van de Praagse Lente op 21 augustus 1968 door de Sovjet-Unie (met andere landen van het Warschaupact) zijn communistisch geloof vaarwelgezegd. En dit stak hij niet onder stoelen en banken. Pachman belandde in de gevangenis.

Dick Verkijk nam samen met onze schaakgrootmeester Max Euwe het initiatief om het gezin Pachman financieel te helpen om te kunnen overleven. Hij werkte toen voor de VPRO, en als VPRO-journalist wist hij media-aandacht te wekken. De ‘baas’ Jan Blokker van de VPRO nam hem dit niet in dank af. Dick werd tegengewerkt.

Hij kritiseerde de VPRO dat het solidariteit met de onderdrukten voorstond, maar geen solidariteit met onderdrukten in communistische landen zoals Tsjechoslowakije. Die dubbele moraal was voor hem niet te pruimen. In september 1969 zegde hij zijn baan bij de VPRO op. Hij ging als onafhankelijke journalist zijn eigen weg, een moeilijke weg in een mediawereld die werd gedomineerd door linkse babyboomers. Want die gaven de nomenklatoera van de Oostbloklanden het voordeel van de twijfel.

Over die dubbele moraal van de VPRO het volgende. Op 22 juni 1968 was er een ledenvergadering van de VPRO die heel bijzonder was. Een tsunami van uiterst linkse leden die zich aanmeldden voor de ledenvergadering, waardoor de plaats van de vergadering werd verplaatst naar de Expohal. Op die vergadering werd de linkse koers van de VPRO bepaald. De puntjes tussen de letters werden verwijderd. VPRO was geen protestantse omroep meer.

Deze ledenvergadering wordt door velen nog steeds positief gezien als een echt democratisch gebeuren. Hoe anders was de realiteit. Want hoe hadden al deze nieuwe leden kunnen deelnemen aan de ledenvergadering? Immers in de statuten stond, dat men minimaal een zekere tijd (voor zover ik me herinner meerdere maanden) lid moest zijn om met stemrecht een ledenvergadering te bezoeken.

Ik was erbij. Ik bezocht om een bijzondere reden -als undercover- regelmatig de bijeenkomsten van de uiterst linkse studentenvereniging Politeia. Deze stond onder invloed van de CPN (Communistische Partij Nederland). Begin 1968 werd er bij de aanwezigen erop aangedrongen om ‘tientjeslid’ te worden van de VPRO. Ik werd lid en zag met eigen ogen op 22 juni in de Expohal in Hilversum wat de opzet was geweest: een zorgvuldig voorbereide coup werd gepleegd. Deze coup had als gevolg dat er voor Dick Verkijk geen plaats meer was bij de VPRO. Hij moet dit haarfijn aangevoeld hebben, hoewel hij zich misschien niet bewust was van deze coup.

Ik heb later Dick een aantal malen persoonlijk ontmoet. De ontmoeting in 2007 was bijzonder. Wij hadden afgesproken om samen de herdenkingsconferentie ‘30 jaar na Charta 77’ (Charta 77 was een onafhankelijke mensenrechtenbeweging) die werd gehouden in Praag, mee te maken. De conferentie begon ’s-avonds in het Nationaal Museum dat ligt aan het begin van het Wenceslasplein. Dick arriveerde in de loop van de middag uit Amerika met een stevige jetlag. In een donkere hoek in het gebouw spreidde hij zijn jas op de grond en ging een dutje doen, en verzocht mij hem te wekken als de conferentie zou beginnen. En die begon enkele uren later op oorverdovende wijze door het optreden van de band Plastic People of the Universe. (Dezelfde mensen -inmiddels senioren- die dertig jaar eerder de communistische autoriteiten de stuipen op het lijf joegen met hun optreden, en vervolgens opgepakt werden. Václav Havel nam het toen voor hen op, en zo ontstond de mensenrechtenbeweging Charta 77.) Maar Dick Verkijk was niet onder de indruk van het lawaai. Ik heb hem wakker moeten maken. En zo begon hij de conferentie.

Tijdens de conferentie was er het bijzondere moment van zijn gesprek met Max van der Stoel. Herinneringen kwamen boven. Max van der Stoel bracht als minister van Buitenlandse Zaken een officieel staatsbezoek aan Tsjechoslowakije. Hij had op 1 maart  1977 een ontmoeting met Jan Patočka, dissident en initiator van Charta 77. Deze ontmoeting ging tegen alle protocollen in. Het gevolg was, dat de communistische autoriteiten Van der Stoel niet meer wilden ontmoeten, en dat hij ‘onverrichte zaken’ naar Nederland kon terugkeren. De ontmoeting was spraakmakend. Charta 77 kreeg internationale erkenning. Het was Dick Verkijk die de ontmoeting tussen Jan Patočka en Max van der Stoel op touw had gezet.

Tien jaar na deze conferentie ontmoette ik Dick weer in Praag. Op 1 maart 2017 werd er in het Max van der Stoelpark een gedenkteken voor Max van der Stoel (hij was overleden in 2011) onthuld. In Hotel International, het hotel waar Van der Stoel en Jan Patočka elkaar in 1977 hadden ontmoet, heeft Dick tijdens een receptie de aanwezigen toegesproken.

Bijna vijf jaar later, december 2024, kom ik Dick weer tegen. Ik had me verbaasd over het feit dat in Haarlem, zijn stad, een straat is vernoemd naar Rudolf Slánský. Slánský was degene die na de coup in 1948 het communistische regime in Tsjechoslowakije had gerealiseerd, waarbij duizenden het leven hebben gelaten, of in gevangenissen hebben geleden. De Rudolf Slanskystraat komt aan beide zijden uit op de Jan Palachstraat. Jan Palach die zich in 1969 in brand heeft gestoken omdat hij niet meer kon leven in een communistische wereld. Toen ik Dick hierover informeerde, schreef hij terstond een mail aan de gemeente Haarlem, waarin hij de gemeente mededeelde, dat de die straat niet naar Rudolf Slánský vernoemd had mogen worden..

Op 27 februari was hij aanwezig op een bijeenkomst in Haarlem waar wij de documentaire over Marta Slanska, de dochter van Rudolf Slansky, hebben vertoond. Marta Slanska die afstand neemt van het politieke leven van haar vader, en nochtans als dochter van haar vader houdt. Deze documentaire toont hoe zij deze tegenstelling heeft verwerkt. Dick had Marta (en haar zoon David Černík) in het verleden al enkele malen ontmoet. Toen ik hem voor deze documentaire uitnodigde, zei hij direct ja. Na de vertoning van de documentaire heb ik hem thuisgebracht. Vier weken later vernam ik dat hij was overleden.

Johann Grünbauer