Dit jaar was het tachtig jaar geleden dat dit duivelspact werd gesloten. De officiële herdenking was in Warschau Deze herdenking vond plaats in een tent op het terrein van het ‘Museum van de vervloekte soldaten en politieke gevangenen van de Poolse Volksrepubliek’. Het museum bevindt zich in de voormalige Mokotów-gevangenis, een bekende locatie waar zowel politieke gevangenen van het nazisme als het communisme in detentie werden gehouden en geëxecuteerd.
Het evenement ging gepaard met een discussie tussen de vertegenwoordigers van de ministeries van Justitie van de EU-lidstaten uit Polen, Hongarije, Litouwen, Letland, de Tsjechische Republiek en vertegenwoordigers uit academische kringen. Aan het debat van staatssecretarissen van Justitie over de ervaring met het creëren van een onafhankelijk rechtssysteem in landen die jaren onderworpen zijn geweest aan communistische heerschappij, namen deel de Poolse staatssecretaris van het ministerie van Justitie, de heer Marcin Warchoł, de Letse vicepremier Jānis Bordāns, de staatssecretarissen van justitie van Litouwen mevrouw Irma Gudžiūnaitė, Hongarije Dr. János Bóka en Kroatië de heer Kristian Turkalj. (Meer hierover hierna op deze webpagina: ‘Opschoning Poolse rechterlijke macht – te laat, of beter laat dan nooit?).
Helaas was onze minister Ferdinand Grapperhaus niet aanwezig. Mede dankzij SGTRS had de uitnodiging hem tijdig bereikt, en was dit evenement ruim van te voren in zijn agenda genoteerd. Eindelijk zou er een gelegenheid zijn waar een minister van de westerse EU-landen de ‘kwalijke ontwikkelingen van de Poolse rechtspraak’ in Polen op de juiste plaats aan de kaak zou kunnen stellen. Helaas is het anders gelopen. Onze minister Grapperhaus had het beter geacht om juist op die dag in Thailand te zijn om een poging te doen de koffieshophouder Johan van Laarhoven uit een Thaise gevangenis naar Nederland te halen.
Wel aanwezig was de president van het Europees Hof van Justitie de heer Baron Koen Lenaerts. (Hij is verbonden aan de Universiteit van Leuven, België). De heer Lenaerts heeft kennis genomen van de standpunten die van Oost-Europese zijde werden aangedragen. Helaas kon hij geen weerwoord van West-Europese collega’s vernemen.
Zo was er een discussie over het onderwerp ‘Pogingen tot de decommunisering van het Poolse rechtssysteem na 1989 ‘. Het was een discussie tussen Paweł Sztama (historicus), Marek Rabiega (officier van justitie), Dr. Grzegorz Majchrzak (Instituut van Nationale Geschiedenis -IPN-), Dr. Piotr Gontarczyk (historicus en politicoloog) en Bronisław Wildstein (schrijver, publicist en activist -bekend geworden om zijn Wildstein-papers-). In feite was dit een voortzetting van het gesprek tussen de ministers van Justitie, dat eerder plaats vond. Helaas tot twee keer toe een gesprek tussen gelijkgezinden.
Als (laatste) onderdeel van de herdenking werd een bezoek gebracht aan het Katyn-museum. Dit museum is tevens een monument. Het doet denken aan het monument van de slachtoffers van het communisme dat in Tallinn (Estland) een jaar eerder op 23 augustus was onthuld. In het museum worden de resten van kledingstukken en gebruiksvoorwerpen tentoongesteld van de Polen die in Katyn in 1940 door de Sovjets zijn vermoord. Nog steeds is men op zoek naar namen van de slachtoffers.
Naast Warschau, werd in Brussel ook herdacht dat 80 jaar geleden het Molotov-Ribbentroppact werd gesloten. De eerste vicevoorzitter, de heer Timmermans en de commissaris mevrouw Jourová gaven namens de Europese Commissie een verklaring uit, waarmee zij deze gebeurtenis herdachten. Zo’n verklaring wordt elk jaar in andere bewoordingen gegeven.
Opschoning Poolse rechterlijke macht – te laat, of beter laat dan nooit?
Is een opschoning van de rechterlijke macht bijna 30 jaar na de val van het communisme nog te rechtvaardigen en geloofwaardig? Het was dé vraag waar op de conferentie uitgebreid bij werd stil gestaan.
Het zit de Polen dwars dat er in onder meer West-Europa zo veel kritiek is op de vervanging van een reeks zittende (opper-)rechters. Volgens velen van hen is het helemaal niet de bedoeling om de rechterlijke macht naar de hand van de huidige rechtse regering te zetten. Het is in hun ogen een hoognodige opschoning, die al veel eerder had moeten plaatsvinden.
Idealiter had het moeten gaan zoals de Bondsrepubliek had gedaan in Oost-Duitsland na de hereniging, beamen veel Poolse bestuurders. Daar zijn in de jaren na 1990 nagenoeg alle rechters die in de voormalige DDR dienden (en meestal ook lid waren van de SED) vervangen door collega’s uit het westen van Duitsland of door juristen die niet met het communistische systeem waren verbonden geweest. ‘Maar de mensen van Solidarnosc (die Polen regeerden na de val van het communisme) zijn naïef geweest,’ aldus de Poolse staatssecretaris van het ministerie van Justitie, de heer Marcin Warchoł. ‘Ze geloofden dat de rechterlijke macht zichzelf zou reinigen, maar dat gebeurde niet. Ze gingen zich gedragen als een aparte kaste binnen de maatschappij en bleven elkaar de hand boven het hoofd houden, met gevolgen die tot op de dag van vandaag doorwerken.’
Voorbeelden die tijdens de discussie werden genoemd, betreffen onder meer uitspraken van de vroegere militaire rechtbanken (die onder het communisme de uitspraken van burgerlijke rechtbanken mochten herzien en ‘overrulen’). Na de val van het communisme bleef in veel gevallen de juridische lijn van deze rechtbanken ondersteund worden en was het bij voorbeeld heel moeilijk om degenen die tijdens de staat van beleg in 1981 (onder Jaruzelski) burgers hadden gedood, te vervolgen. Alsof de rechtspraak van onder het oude regime (en de gronden voor deze rechtspraak) nog dezelfde waren.
Zoiets staat haaks op bijvoorbeeld wat de geallieerden deden na de val van Nazi-Duitsland. Voor de processen van Neurenberg, waarbij ook juristen werden veroordeeld, werden heel andere juridische principes gehanteerd dan onder het regime daarvóór in Duitsland, zo zette professor Kevin Heller (UVA Amsterdam) uiteen. Het waren ook radicaal andere uitgangspunten dan de Polen hanteren ten opzichte van het oude regime bij hen. Een verlate zuivering van het systeem kan nog steeds, maar ‘hoe langer het duurt voordat maatregelen worden genomen voor lustratie (zuivering), hoe meer argumenten er nodig zijn. Anders dreigt het gevaar dat buitenstaanders andere beweegredenen gaan vermoeden,’ zo stelde Veronika Bilkova. Zij is hoogleraar aan de Praagse Karelsuniversiteit en juridisch expert bij de Raad van Europa.
Gezien alle protesten waarmee de huidige Poolse regering te maken kreeg toen ze enkele leden van het hooggerechtshof wilden vervangen, blijkt dit maar al te waar. Veel Polen zijn er echter van overtuigd dat de zuiveringen noodzakelijk zijn, hoe moeilijk ook. ‘De rechters die zich verzetten, zijn mensen die zich hebben getooid met een aureool van onaantastbaarheid, zich daarbij bedienen van de argumenten van de democratische maatschappij – want de politiek moet toch van hen afblijven? – maar die het uiteindelijk slechts gaat om hun eigen macht,’ aldus een Westers gevormde Poolse rechter. Hij worstelt met het beeld dat veel West-Europeanen nu hebben van de Poolse maatschappij: rechts-conservatief en niet te beroerd om de rechtspraak naar haar hand te zetten. ‘Wij willen qua rechtspraak niet anders dan jullie, maar wij hebben nog last van een aantal systeemfouten uit het verleden die wij moeten rechtzetten.’