In de Baltische landen is 23 augustus steeds weer een bijzondere herdenkingsdag, al is het geen feestdag. De Baltische gemeenschappen in Noord-Amerika noemen het daarom ook de ‘black-ribbon day’, een soort dag van nationale rouw.
Op deze dag in 1939 werd namelijk het beruchte Molotov-Ribbentrop Pact (een Duits-Sovjet niet-aanvalsverdrag) gesloten. Een van de kern-afspraken daarbij was vervat in een geheime clausule, waarin de opdeling van Polen en de uitlevering van de Baltische landen aan de Sovjet-Unie was overeengekomen. In hedendaags Rusland is deze clausule nog steeds een staatsgeheim.
Hoe dan ook, het werd voor de Balten een rouwdag. Niet alleen omdat hun landen werden bezet door de Sovjets, maar ook omdat kort daarna de deportatie van honderdduizenden Esten, Letten en Litouwers naar Russische werkkampen en gevangenissen begon. Een groot deel van hen keerde nooit meer terug. In Estland werd de herdenking dit jaar onder meer bijgewoond door de Duitse Bondspresident Frank Walter Steinmeier. Voor gewonere gasten begon de dag met een rondleiding door de Paratei gevangenis.
Het Paratei-complex is oorspronkelijk gebouwd als marinebasis van de Russische tsaristische marine (ook toen waren de Baltische landen onvrij en door Rusland bezet. Alleen tussen de beide wereldoorlogen waren ze ook onafhankelijk). Het complex is gebouwd in neo-classicistische stijl en kwam in 1840 gereed. Slechts enkele decennia later was het voor de Russen niet meer interessant als marinebasis en raakte het steeds meer in onbruik. Toen Estland in 1918 zelfstandig werd, bleek deze staat te klein te zijn om zo’n grote marine-complex te hebben. Het Paratei-complex daarom maar benut als gevangenis. De condities in de gevangenis waren normaal. Nadat de Sovjets in 1939 Estland hadden bezet, kreeg het complex naam als beruchte NKVD-gevangenis. Daarna, toen Hitler Estland bezette, werd het een Gestapo-gevangenis, en na 1945, toen de sovjets terugkwamen, opnieuw een NKVD/KGB-gevangenis. Sinds 1991 staat het leeg.
Normaliter worden er geen rondleidingen meer gegeven.
Tijdens de rondleiding was er ook een bijeenkomst van ministers van Justitie waarbij de volgende acht EU-lidstaten, Kroatië, Tsjechië, Hongarije, Letland, Litouwen, Polen en Slowakije aanwezig waren. In 2015, toen Estland ook de gastheer was voor de herdenking van de 23e augustus, had Estland het initiatief genomen om een Raad voor Onderzoek van de misdaden van Communistische Regimes (Council for Investigation of Crimes of Communist Regimes -CICROC-) in het leven te roepen. Twee jaar later, op 23 augustus 2017, kreeg dit een officieel vervolg. Op deze gedenkwaardige dag dit jaar verklaarden de acht genoemde landen samen te gaan werken met Estland in de CICROC. De officiële verklaring valt hier te lezen.
Aansluitend was er de ceremonie bij het gedenkteken op het Vrijheidsplein. Met militair ceremonieel werden enkele witte kransen gelegd ondermeer namens de Europese Commissie, het Europees Parlement, het leger (2 generaals) van Estland, ministeries van Justitie van de Baltische landen.
In de middag was er een mini-conferentie. De Estse Europarlementariër Tune Kelam betoogde daarbij dat er na de van de Berlijnse muur nog steeds sprake is van een muur, maar dan een mentale muur. De West-Europeanen en de Oost-Europeanen begrijpen elkaar niet. In een daarop volgende podiumdiscussie tussen historici en andere geesterwetenschappers uit oost en west kwam de mentale deling steeds weer aan de orde en de vraag wat er aan toe doen. Conclusie was meer contact en weer meer kennis nemen van elkaars cultuur en geschiedenis.
Aan het eind van de middag werd de tentoonstelling ‘Communism in its Time’ geopend. Deze tentoonstelling bestaat uit 25 panelen waar in elk paneel een aspect van de communistische dictatuur wordt uitgebeeld. Ook zijn er panelen waarin wordt uitgebeeld hoe in de rode jaren zestig van de vorige eeuw, de progressieven in het Westen geloofden in de communistische mythe. Zoals vooral in het begin van de Sovjet-Unie de ‘fellow-travellers’ dat ook deden. De tentoonstelling is gemaakt door Gerd Koenen. Een West-Duitser, die aanvankelijk de communistische leer was toegedaan, maar op latere leeftijd zich ervan distantieerde.
Voor meer foto’s van die dag: alhier.
Zie ook De dag van Europa 2017.